|
7 maja 2003 roku podczas Święta Szkoły odbyła się uroczystość nadania tytułu doktora honoris causa Profesorowi Dirk J. van de Kaa, emerytowanemu Profesorowi demografii
Uniwersytetu Amsterdamskiego.
Laudację wygłosiła prof. Janina Jóźwiak.
 |
 |
Uroczystość nadania tytułu doktora honoris causa Profesorowi Dirk J. van de Kaa
|
Uroczystość nadania tytułu doktora honoris causa Profesorowi Dirk J. van de Kaa. Ludację wygłasza prof. Janina Jóźwiak
|
 |
 |
Profesor Dirk J. van de Kaa
|
Uroczystość nadania tytułu doktora honoris causa Profesorowi Dirk J. van de Kaa
|
 |
 |
JM Rektor prof. Marek Rocki wręcza dyplom doktora honoris causa Profesorowi Dirk J. van de Kaa
|
JM Rektor prof. Marek Rocki wręcza dyplom doktora honoris causa Profesorowi Dirk J. van de Kaa
|
 |
 |
Uroczystość nadania tytułu doktora honoris causa Profesorowi Dirk J. van de Kaa
|
Uroczystość nadania tytułu doktora honoris causa Profesorowi Dirk J. van de Kaa
|
 |
 |
Profesor Dirk J. van de Kaa
|
Profesor Dirk J. van de Kaa
|
 |
 |
Uroczystość nadania tytułu doktora honoris causa Profesorowi Dirk J. van de Kaa. Goście i społeczność akademicka
|
Uroczystość nadania tytułu doktora honoris causa Profesorowi Dirk J. van de Kaa
|
 |
 |
Uroczystość nadania tytułu doktora honoris causa Profesorowi Dirk J. van de Kaa
|
Uroczystość nadania tytułu doktora honoris causa Profesorowi Dirk J. van de Kaa
|
fot. Maciej Górski
Prof. dr hab. Janina Jóźwiak
Instytut Statystyki i Demografii
Szkoła Główna Handlowa
Dirk Jan van de Kaa, emerytowany Profesor demografii
Uniwersytetu Amsterdamskiego - w którym pracował ponad 20 lat - karierę
naukową rozpoczął od uzyskania dyplomu doktora z zakresu nauk
społecznych na Uniwersytecie w Utrechcie w 1959 r. Dwanaście lat później
otrzymał doktorat z demografii na Australian National University,
Canberra. Pracował naukowo w różnych krajach świata, a głównym
przedmiotem Jego badań zawsze były problemy ludnościowe. Kierował
wieloma projektami badawczymi, w tym jednym z największych i
najważniejszych w dotychczasowej historii badań demograficznych: World
Fertility Survey (w latach 1981-1982). Było to międzynarodowe badanie
porównawcze o globalnym zasięgu, które stało się źródłem bezcennych
informacji o przemianach wzorca płodności i jego uwarunkowaniach w
różnych regionach świata o różnym stopniu rozwoju gospodarczego. WFS
przyczyniło się także do upowszechnienia zaawansowanych technik analizy
danych uzyskanych z badania reprezentacyjnego.
Profesor van de Kaa był założycielem i pierwszym dyrektorem (w
latach 1971-1987) Netherlands Interdisciplinary Demographic Institute
(NIDI) w Hadze. Od początku istnienia NIDI był (i jest) jednym z
najbardziej liczących się (lub, po prostu, najbardziej liczącym się)
ośrodków badań demograficznych w Europie, liderem w rozwijaniu metod
nowoczesnej analizy demograficznej oraz inicjatorem wielu
międzynarodowych projektów badawczych. W trudnych latach 80-tych. NIDI
był miejscem otwartym dla demografów z Polski (a przede wszystkim z
naszej Uczelni). Staże odbywane wówczas w NIDI miały ogromny wpływ na
rozwój i poziom badań prowadzonych w Instytucie Statystyki i Demografii
SGH. NIDI był pierwszym zachodnioeuropejskim instytutem demograficznym, z
którym SGH zawarła umowę o współpracy. Na jej podstawie zrealizowany
został wspólny projekt badawczy dotyczący analizy zmian procesów
demograficznych we wczesnym okresie transformacji systemowej w Polsce.
W latach 1987-1995 Dirk van de Kaa był rektorem/dyrektorem
Netherlands Institute for Advanced Study in Humanities and Social
Sciences (NIAS) w Wassenaar. W tym okresie NIAS pełnił funkcję ważnego
miejsca interdyscyplinarnych badań i dyskusji naukowej przedstawicieli
nauk społecznych i humanistycznych z różnych krajów, w tym pokaźnej
grupy polskich naukowców: socjologów, demografów, psychologów
społecznych. Profesor van de Kaa jest członkiem Królewskiej
Holenderskiej Akademii Sztuk i Nauk (KNAW), w której pełnił również
funkcję wiceprezesa w latach 1984-1987. Wybrano Go także do innych,
najbardziej prestiżowych stowarzyszeń naukowców, takich jak: Academia
Europea, Academia Scientiarum et Artium Europea, New York Academy of
Sciences. Przez 10 lat (1988-1998) Dirk van de Kaa był wiceprezesem
Holenderskiego Komitetu Badań Naukowych (NWD), przewodniczył też Radzie
Nauk Społecznych (SWR) w latach 1990-1996.
Lista funkcji pełnionych przez prof. van de Kaa w organizacjach
działających na rzecz nauki w Holandii i poza jej granicami jest bardzo
długa i nie jest moim zadaniem, ani zamiarem wymienienie ich wszystkich.
Chcę natomiast podkreślić rolę, jaką Dirk van de Kaa odgrywał na
międzynarodowym forum naukowym. Przez kilkanaście lat (1971-1987)
reprezentował swój kraj w Komisji Ludnościowej ONZ, której kilkakrotnie
przewodniczył oraz na trzech światowych Konferencjach Ludnościowych ONZ
(w Bukareszcie, Meksyku i Kairze). Był wieloletnim członkiem, a także
przewodniczącym Komitetu Ekspertów Demograficznych przy Radzie Europy;
współpracował też z innymi instytucjami międzynarodowymi (np. IIASA).
Przede wszystkim jednak profesor Dirk van de Kaa położył ogromne
zasługi dla budowania europejskiej przestrzeni badań ludnościowych i
likwidacji barier dla współpracy pomiędzy naukowcami ze Wschodu i
Zachodu Europy. Dirk van de Kaa był inicjatorem utworzenia European
Association for Population Studies (EAPS), które ostatecznie powstało
dwadzieścia lat temu, w 1983 r. i którego był pierwszym prezesem
(obecnie jest Honorowym Prezesem EAPS). EAPS stało się stowarzyszeniem
integrującym badania demograficzne prowadzone po obu stronach żelaznej
kurtyny, platformą wymiany myśli w europejskim środowisku
demograficznym, organizatorem naukowych seminariów i konferencji.
European Journal of Population wydawany pod auspicjami EAPS, jest
prawdziwie konkurencyjnym wobec amerykańskich czasopism naukowych
wydawnictwem publikującym na najwyższym poziomie najbardziej znaczące
wyniki badań naukowych.
Profesor van de Kaa posiada wiele honorowych wyróżnień, między
innymi w 2001 r. został laureatem bardzo prestiżowej w środowisku
demograficznym światowej nagrody International Union for the Scientific
Studies of Population za całokształt dorobku i wybitne osiągnięcia w
dziedzinie badań ludnościowych. Jest Kawalerem Orderu Lwa
Holenderskiego; odznaczenie to otrzymał z rąk Królowej Holandii w 1991
r.
Naukowy dorobek Dirka van de Kaa jest zawarty w ponad 160
publikacjach. Chociaż swoją karierę naukową rozpoczął w odległych
zakątkach świata (Zachodnia Nowa Gwinea - dawna kolonia holenderska i
Australia), zawsze najbliższe były Mu problemy ludnościowe Europy.
Zawsze też analizował je z szerszej niż "czysta" demografia; ważny był
dla Niego kontekst historyczny, polityczny i społeczny przemian
demograficznych. Nie unikał podejmowania "gorących" tematów, jak na
przykład, problem migracji i postawy europejskich społeczeństw i
polityków wobec procesów migracyjnych w zmieniających się ideologicznie
sytuacjach początku lat 90-tych. Wskazywał kierunki badań
demograficznych i jak mało kto posiadł umiejętność identyfikowania
najbardziej istotnych problemów, wymagających dogłębnych naukowych
analiz.
Najważniejszym osiągnięciem naukowym profesora Dirka van de Kaa,
które stawia Go w rzędzie najwybitniejszych osobistości w historii
badań demograficznych jest sformułowana przez Niego teoria "drugiego
przejścia demograficznego", przedstawiona po raz pierwszy w 1986 roku,
rozwijana i uzupełniana w latach następnych. Teoria ta identyfikuje
mechanizm trwałego spadku poziomu reprodukcji ludności poniżej
zastępowalności pokoleń, który wystąpił w Europie. Definiuje ona też
chronologię przemian wzorców przebiegu procesów demograficznych, określa
determinanty tych przemian, wskazując, ogólnie mówiąc, jak społeczne i
ekonomiczne zmiany instytucjonalne i strukturalne wpływają na zmiany
zachowań demograficznych jednostek.
Dla demografów oczywiste było i jest, że przemiany procesów
demograficznych, w tym zmiany płodności i procesu tworzenia rodzin, są
związane z rozwojem społeczno-ekonomicznym i ogólnie modernizacją. Tymi
czynnikami wyjaśnia się pierwsze przejście demograficzne, które
doprowadziło do nowoczesnego sposobu reprodukcji ludności. Transformacja
procesów demograficznych, która ujawniła się w drugiej połowie lat
60-tych w Europie Zachodniej, wywołała dyskusję na temat roli czynników
modernizacyjnych i samej ich definicji. Ciąg zmian procesów
demograficznych objawiających się opóźnianiem zawierania małżeństw i
posiadania dzieci, wzrostem częstości związków konsensualnych (jako
alternatywy dla małżeństwa), rozszerzeniem zakresu świadomej
bezdzietności i ostrym spadkiem płodności został nazwany przez van de
Kaa i Lesthaege "drugim przejściem demograficznym".
Profesor van de Kaa w swoich pracach pokazał, że zostało ono
wywołane równoczesnym działaniem czynników strukturalnych, kulturowych i
technologicznych; zwraca przy tym uwagę, że olbrzymią rolę w tych
procesach odegrały zmiany w systemie wartości i wynikające z nich zmiany
norm. Dla podkreślenia różnic pomiędzy pierwszym i drugim przejściem i
roli zmian systemu wartości w uwarunkowaniach drugiego przejścia
demograficznego, van de Kaa pierwsze nazwał przejściem "altruistycznym",
drugie zaś - "indywidualistycznym". Z punktu widzenia jednostki
pierwsze przejście zdominowane było dbałością o rodzinę i potomstwo, w
drugim podkreśla się prawo jednostki do samorealizacji.
Według Profesora w postindustrialnych społeczeństwach standard
życia jednostki w dużym stopniu determinowany jest przez poziom i jakość
jej edukacji, a także przez stopień motywacji do rozwijania i
wykorzystania własnego talentu. Dotyczy to zarówno kobiet, jak i
mężczyzn. Wstąpienie w związek małżeński i posiadanie dzieci implikuje
znaczące koszty alternatywne, szczególnie dla kobiet. Emocjonalna
satysfakcja z rodzicielstwa może być osiągnięta w oszczędny sposób przez
posiadanie jednego, a może dwojga dzieci. Wczesne zaangażowanie się w
związek z partnerem ogranicza elastyczność i mobilność jednostki;
rozsądne wydaje się utrzymywanie otwartych możliwości. Jeśli małżeństwo
staje się ciężarem, rozwód staje się akceptowalną opcją. Ponadto,
dostępność nowoczesnych środków antykoncepcyjnych pozwala oddzielić
małżeństwo i seksualność. Wszystko to oznacza, że indywidualistyczny
styl życia wydaje się najlepiej odpowiadać oczekiwaniom nowoczesnego
społeczeństwa. Ten zaś styl życia w demograficznym wymiarze zaowocował
zmianami (głównie w procesie tworzenia rodzin), które Profesor van de
Kaa zidentyfikował jako przejście:
"od złotego wieku małżeństwa do świtu kohabitacji;
od ery królewskiego dziecka z rodzicami do ery pary królewskiej z dzieckiem;
od zapobiegawczej antykoncepcji do poczęć dla samorealizacji;
od jednorodnej do wielorakich form rodziny i gospodarstwa domowego".
Poza barwnym opisem przemian zachowań jednostek w procesie drugiego
przejścia, van de Kaa podał też kolejność zmian postępujących w trakcie
tego przejścia w zjawiskach demograficznych. W teorii "drugiego
przejścia demograficznego" uwaga skupiona jest na zmianach wzorców
płodności i tworzenia rodzin. Nie oznacza to, że inne procesy
demograficzne, jak umieralność i migracje zostały przez Dirka van de Kaa
pominięte. W modelu prezentującym wspólnie pierwsze i drugie przejście
demograficzne Profesor van de Kaa pokazuje, że urodzenia, zgony i
migracje międzynarodowe przebiegają tak, aby przez łączne działania
zapobiec nadmiernemu wzrostowi lub spadkowi populacji jako całości. W
tym wzajemnym dostosowywaniu się zarówno umieralność, jak i migracje
zmieniają się wskutek wpływu czynników, które spowodowały drugie
przejście demograficzne.
Tak w dużym skrócie wygląda sformułowana przez profesora van de
Kaa teoria drugiego przejścia demograficznego. Teoria ta była gorąco
dyskutowana w środowisku naukowym, a jej wpływ na rozwój badań
ludnościowych jest nie do przecenienia. W mojej opinii teoria drugiego
przejścia demograficznego w znaczącym stopniu przyczyniła się do zmiany
paradygmatu badań demograficznych. Zmiana ta, w skrócie opisywana jest
jako przesunięcie ciężaru badań od struktur do procesów, z poziomu makro
na poziom mikro, od analizy do syntezy i od pewności do niepewności.
Teoria drugiego przejścia demograficznego stała się konceptualną ramą
dla opisu, oceny i zrozumienia przebiegu procesów demograficznych i ich
uwarunkowań.
W kilku miejscach swojej opinii podkreśliłam "europejski wymiar"
działalności profesora Dirka van de Kaa - zarówno w jego badaniach, jak
i aktywności na rzecz tworzenia europejskiej przestrzeni badawczej. W
tym względzie Jego wkład jest nie do przecenienia. Wziąwszy pod uwagę
fakt, że działo się to na długo przedtem, zanim ktokolwiek z nas myślał o
możliwości akcesji do Unii Europejskiej, a pojęcie Zjednoczonej Europy
rozbijało się o polska zachodnią granicę - te zabiegi prof. van de Kaa
trzeba uważać za wyjątkowo cenne i dalekowzroczne.
Nam, demografom z Polski, dawały one poczucie wspólnoty z całą
resztą międzynarodowego środowiska naukowego i za to jesteśmy wdzięczni.
W jednym ze swoich tekstów ("Europe and its Population: The Long View",
1999) Dirk J. van de Kaa napisał: "I am European: I state that with
conviction, a certain pride, and a tinge of sadness. The conviction
stems from broad experience: I have visited a great many countries,
liked most of them, some very much. But the sense of belonging was
greatest in those with European-type societies. Societies which display
the characteristics I like to be associated with, and which I feel so
proud of. Respect for basic human rights, for the freedom of expression,
religion, and education are amongst the most important of these
characteristics. Limiting the use of violence exclusively to a
democratically elected government; having a government which provides a
reasonable standard of living for all its citizens and which is tolerant
of individual behaviour as long as it does not harm others, are a few
more of the good and admirable things I associate with European. For
me, European is the concept of a culture and civilization whose varied
and sublime manifestations thrill me, give me pleasure, and make me
accept the limits of my human existance".
Sądzę, że z tak pojmowanej europejskości wynikają też Jego cechy
charakteru: otwartość, przyjacielski stosunek do ludzi, serdeczność, a
także erudycja i ciekawość wobec poglądów innych osób. Mam nadzieję, że
tożsamość przyszłej Europy będzie kształtowana pod wpływem poglądów i
osobowości takich wybitnych indywidualności jak Profesor Dirk J. van de
Kaa.
|
|
|
|
|
|
|
|