Dirk J. van de Kaa

WIRTUALNE MUZEUM SGH

BIP
Poczta

Kontakt

Uroczystości

Dirk J. van de Kaa

Jesteś tu: Uczelnia SGH > Polski > Muzeum SGH > Zbiory > Uroczystości > Dirk J. van de Kaa

Profesor Dirk J. van de Kaa

7 maja 2003 roku podczas Święta Szkoły odbyła się uroczystość nadania tytułu doktora honoris causa Profesorowi Dirk J. van de Kaa, emerytowanemu Profesorowi demografii Uniwersytetu Amsterdamskiego.

Laudację wygłosiła prof. Janina Jóźwiak.


Uroczystość nadania tytułu doktora honoris causa Profesorowi Dirk J. van de Kaa	Uroczystość nadania tytułu doktora honoris causa Profesorowi Dirk J. van de Kaa. Ludację wygłasza prof. Janina Jóźwiak

Profesor Dirk J. van de Kaa	Uroczystość nadania tytułu doktora honoris causa Profesorowi Dirk J. van de Kaa

JM Rektor prof. Marek Rocki wręcza dyplom doktora honoris causa Profesorowi Dirk J. van de Kaa	JM Rektor prof. Marek Rocki wręcza dyplom doktora honoris causa Profesorowi Dirk J. van de Kaa

Uroczystość nadania tytułu doktora honoris causa Profesorowi Dirk J. van de Kaa	Uroczystość nadania tytułu doktora honoris causa Profesorowi Dirk J. van de Kaa

Profesor Dirk J. van de Kaa	Profesor Dirk J. van de Kaa

Uroczystość nadania tytułu doktora honoris causa Profesorowi Dirk J. van de Kaa. Goście i społeczność akademicka	Uroczystość nadania tytułu doktora honoris causa Profesorowi Dirk J. van de Kaa

Uroczystość nadania tytułu doktora honoris causa Profesorowi Dirk J. van de Kaa	Uroczystość nadania tytułu doktora honoris causa Profesorowi Dirk J. van de Kaa

fot. Maciej Górski

Prof. dr hab. Janina Jóźwiak
Instytut Statystyki i Demografii
Szkoła Główna Handlowa

Dirk Jan van de Kaa, emerytowany Profesor demografii Uniwersytetu Amsterdamskiego - w którym pracował ponad 20 lat - karierę naukową rozpoczął od uzyskania dyplomu doktora z zakresu nauk społecznych na Uniwersytecie w Utrechcie w 1959 r. Dwanaście lat później otrzymał doktorat z demografii na Australian National University, Canberra. Pracował naukowo w różnych krajach świata, a głównym przedmiotem Jego badań zawsze były problemy ludnościowe. Kierował wieloma projektami badawczymi, w tym jednym z największych i najważniejszych w dotychczasowej historii badań demograficznych: World Fertility Survey (w latach 1981-1982). Było to międzynarodowe badanie porównawcze o globalnym zasięgu, które stało się źródłem bezcennych informacji o przemianach wzorca płodności i jego uwarunkowaniach w różnych regionach świata o różnym stopniu rozwoju gospodarczego. WFS przyczyniło się także do upowszechnienia zaawansowanych technik analizy danych uzyskanych z badania reprezentacyjnego.

Profesor van de Kaa był założycielem i pierwszym dyrektorem (w latach 1971-1987) Netherlands Interdisciplinary Demographic Institute (NIDI) w Hadze. Od początku istnienia NIDI był (i jest) jednym z najbardziej liczących się (lub, po prostu, najbardziej liczącym się) ośrodków badań demograficznych w Europie, liderem w rozwijaniu metod nowoczesnej analizy demograficznej oraz inicjatorem wielu międzynarodowych projektów badawczych. W trudnych latach 80-tych. NIDI był miejscem otwartym dla demografów z Polski (a przede wszystkim z naszej Uczelni). Staże odbywane wówczas w NIDI miały ogromny wpływ na rozwój i poziom badań prowadzonych w Instytucie Statystyki i Demografii SGH. NIDI był pierwszym zachodnioeuropejskim instytutem demograficznym, z którym SGH zawarła umowę o współpracy. Na jej podstawie zrealizowany został wspólny projekt badawczy dotyczący analizy zmian procesów demograficznych we wczesnym okresie transformacji systemowej w Polsce.

W latach 1987-1995 Dirk van de Kaa był rektorem/dyrektorem Netherlands Institute for Advanced Study in Humanities and Social Sciences (NIAS) w Wassenaar. W tym okresie NIAS pełnił funkcję ważnego miejsca interdyscyplinarnych badań i dyskusji naukowej przedstawicieli nauk społecznych i humanistycznych z różnych krajów, w tym pokaźnej grupy polskich naukowców: socjologów, demografów, psychologów społecznych. Profesor van de Kaa jest członkiem Królewskiej Holenderskiej Akademii Sztuk i Nauk (KNAW), w której pełnił również funkcję wiceprezesa w latach 1984-1987. Wybrano Go także do innych, najbardziej prestiżowych stowarzyszeń naukowców, takich jak: Academia Europea, Academia Scientiarum et Artium Europea, New York Academy of Sciences. Przez 10 lat (1988-1998) Dirk van de Kaa był wiceprezesem Holenderskiego Komitetu Badań Naukowych (NWD), przewodniczył też Radzie Nauk Społecznych (SWR) w latach 1990-1996.

Lista funkcji pełnionych przez prof. van de Kaa w organizacjach działających na rzecz nauki w Holandii i poza jej granicami jest bardzo długa i nie jest moim zadaniem, ani zamiarem wymienienie ich wszystkich. Chcę natomiast podkreślić rolę, jaką Dirk van de Kaa odgrywał na międzynarodowym forum naukowym. Przez kilkanaście lat (1971-1987) reprezentował swój kraj w Komisji Ludnościowej ONZ, której kilkakrotnie przewodniczył oraz na trzech światowych Konferencjach Ludnościowych ONZ (w Bukareszcie, Meksyku i Kairze). Był wieloletnim członkiem, a także przewodniczącym Komitetu Ekspertów Demograficznych przy Radzie Europy; współpracował też z innymi instytucjami międzynarodowymi (np. IIASA).

Przede wszystkim jednak profesor Dirk van de Kaa położył ogromne zasługi dla budowania europejskiej przestrzeni badań ludnościowych i likwidacji barier dla współpracy pomiędzy naukowcami ze Wschodu i Zachodu Europy. Dirk van de Kaa był inicjatorem utworzenia European Association for Population Studies (EAPS), które ostatecznie powstało dwadzieścia lat temu, w 1983 r. i którego był pierwszym prezesem (obecnie jest Honorowym Prezesem EAPS). EAPS stało się stowarzyszeniem integrującym badania demograficzne prowadzone po obu stronach żelaznej kurtyny, platformą wymiany myśli w europejskim środowisku demograficznym, organizatorem naukowych seminariów i konferencji. European Journal of Population wydawany pod auspicjami EAPS, jest prawdziwie konkurencyjnym wobec amerykańskich czasopism naukowych wydawnictwem publikującym na najwyższym poziomie najbardziej znaczące wyniki badań naukowych.

Profesor van de Kaa posiada wiele honorowych wyróżnień, między innymi w 2001 r. został laureatem bardzo prestiżowej w środowisku demograficznym światowej nagrody International Union for the Scientific Studies of Population za całokształt dorobku i wybitne osiągnięcia w dziedzinie badań ludnościowych. Jest Kawalerem Orderu Lwa Holenderskiego; odznaczenie to otrzymał z rąk Królowej Holandii w 1991 r.

Naukowy dorobek Dirka van de Kaa jest zawarty w ponad 160 publikacjach. Chociaż swoją karierę naukową rozpoczął w odległych zakątkach świata (Zachodnia Nowa Gwinea - dawna kolonia holenderska i Australia), zawsze najbliższe były Mu problemy ludnościowe Europy. Zawsze też analizował je z szerszej niż "czysta" demografia; ważny był dla Niego kontekst historyczny, polityczny i społeczny przemian demograficznych. Nie unikał podejmowania "gorących" tematów, jak na przykład, problem migracji i postawy europejskich społeczeństw i polityków wobec procesów migracyjnych w zmieniających się ideologicznie sytuacjach początku lat 90-tych. Wskazywał kierunki badań demograficznych i jak mało kto posiadł umiejętność identyfikowania najbardziej istotnych problemów, wymagających dogłębnych naukowych analiz.

Najważniejszym osiągnięciem naukowym profesora Dirka van de Kaa, które stawia Go w rzędzie najwybitniejszych osobistości w historii badań demograficznych jest sformułowana przez Niego teoria "drugiego przejścia demograficznego", przedstawiona po raz pierwszy w 1986 roku, rozwijana i uzupełniana w latach następnych. Teoria ta identyfikuje mechanizm trwałego spadku poziomu reprodukcji ludności poniżej zastępowalności pokoleń, który wystąpił w Europie. Definiuje ona też chronologię przemian wzorców przebiegu procesów demograficznych, określa determinanty tych przemian, wskazując, ogólnie mówiąc, jak społeczne i ekonomiczne zmiany instytucjonalne i strukturalne wpływają na zmiany zachowań demograficznych jednostek.

Dla demografów oczywiste było i jest, że przemiany procesów demograficznych, w tym zmiany płodności i procesu tworzenia rodzin, są związane z rozwojem społeczno-ekonomicznym i ogólnie modernizacją. Tymi czynnikami wyjaśnia się pierwsze przejście demograficzne, które doprowadziło do nowoczesnego sposobu reprodukcji ludności. Transformacja procesów demograficznych, która ujawniła się w drugiej połowie lat 60-tych w Europie Zachodniej, wywołała dyskusję na temat roli czynników modernizacyjnych i samej ich definicji. Ciąg zmian procesów demograficznych objawiających się opóźnianiem zawierania małżeństw i posiadania dzieci, wzrostem częstości związków konsensualnych (jako alternatywy dla małżeństwa), rozszerzeniem zakresu świadomej bezdzietności i ostrym spadkiem płodności został nazwany przez van de Kaa i Lesthaege "drugim przejściem demograficznym".

Profesor van de Kaa w swoich pracach pokazał, że zostało ono wywołane równoczesnym działaniem czynników strukturalnych, kulturowych i technologicznych; zwraca przy tym uwagę, że olbrzymią rolę w tych procesach odegrały zmiany w systemie wartości i wynikające z nich zmiany norm. Dla podkreślenia różnic pomiędzy pierwszym i drugim przejściem i roli zmian systemu wartości w uwarunkowaniach drugiego przejścia demograficznego, van de Kaa pierwsze nazwał przejściem "altruistycznym", drugie zaś - "indywidualistycznym". Z punktu widzenia jednostki pierwsze przejście zdominowane było dbałością o rodzinę i potomstwo, w drugim podkreśla się prawo jednostki do samorealizacji.

Według Profesora w postindustrialnych społeczeństwach standard życia jednostki w dużym stopniu determinowany jest przez poziom i jakość jej edukacji, a także przez stopień motywacji do rozwijania i wykorzystania własnego talentu. Dotyczy to zarówno kobiet, jak i mężczyzn. Wstąpienie w związek małżeński i posiadanie dzieci implikuje znaczące koszty alternatywne, szczególnie dla kobiet. Emocjonalna satysfakcja z rodzicielstwa może być osiągnięta w oszczędny sposób przez posiadanie jednego, a może dwojga dzieci. Wczesne zaangażowanie się w związek z partnerem ogranicza elastyczność i mobilność jednostki; rozsądne wydaje się utrzymywanie otwartych możliwości. Jeśli małżeństwo staje się ciężarem, rozwód staje się akceptowalną opcją. Ponadto, dostępność nowoczesnych środków antykoncepcyjnych pozwala oddzielić małżeństwo i seksualność. Wszystko to oznacza, że indywidualistyczny styl życia wydaje się najlepiej odpowiadać oczekiwaniom nowoczesnego społeczeństwa. Ten zaś styl życia w demograficznym wymiarze zaowocował zmianami (głównie w procesie tworzenia rodzin), które Profesor van de Kaa zidentyfikował jako przejście:

"od złotego wieku małżeństwa do świtu kohabitacji; od ery królewskiego dziecka z rodzicami do ery pary królewskiej z dzieckiem; od zapobiegawczej antykoncepcji do poczęć dla samorealizacji; od jednorodnej do wielorakich form rodziny i gospodarstwa domowego".

Poza barwnym opisem przemian zachowań jednostek w procesie drugiego przejścia, van de Kaa podał też kolejność zmian postępujących w trakcie tego przejścia w zjawiskach demograficznych. W teorii "drugiego przejścia demograficznego" uwaga skupiona jest na zmianach wzorców płodności i tworzenia rodzin. Nie oznacza to, że inne procesy demograficzne, jak umieralność i migracje zostały przez Dirka van de Kaa pominięte. W modelu prezentującym wspólnie pierwsze i drugie przejście demograficzne Profesor van de Kaa pokazuje, że urodzenia, zgony i migracje międzynarodowe przebiegają tak, aby przez łączne działania zapobiec nadmiernemu wzrostowi lub spadkowi populacji jako całości. W tym wzajemnym dostosowywaniu się zarówno umieralność, jak i migracje zmieniają się wskutek wpływu czynników, które spowodowały drugie przejście demograficzne.

Tak w dużym skrócie wygląda sformułowana przez profesora van de Kaa teoria drugiego przejścia demograficznego. Teoria ta była gorąco dyskutowana w środowisku naukowym, a jej wpływ na rozwój badań ludnościowych jest nie do przecenienia. W mojej opinii teoria drugiego przejścia demograficznego w znaczącym stopniu przyczyniła się do zmiany paradygmatu badań demograficznych. Zmiana ta, w skrócie opisywana jest jako przesunięcie ciężaru badań od struktur do procesów, z poziomu makro na poziom mikro, od analizy do syntezy i od pewności do niepewności. Teoria drugiego przejścia demograficznego stała się konceptualną ramą dla opisu, oceny i zrozumienia przebiegu procesów demograficznych i ich uwarunkowań.

W kilku miejscach swojej opinii podkreśliłam "europejski wymiar" działalności profesora Dirka van de Kaa - zarówno w jego badaniach, jak i aktywności na rzecz tworzenia europejskiej przestrzeni badawczej. W tym względzie Jego wkład jest nie do przecenienia. Wziąwszy pod uwagę fakt, że działo się to na długo przedtem, zanim ktokolwiek z nas myślał o możliwości akcesji do Unii Europejskiej, a pojęcie Zjednoczonej Europy rozbijało się o polska zachodnią granicę - te zabiegi prof. van de Kaa trzeba uważać za wyjątkowo cenne i dalekowzroczne.

Nam, demografom z Polski, dawały one poczucie wspólnoty z całą resztą międzynarodowego środowiska naukowego i za to jesteśmy wdzięczni. W jednym ze swoich tekstów ("Europe and its Population: The Long View", 1999) Dirk J. van de Kaa napisał: "I am European: I state that with conviction, a certain pride, and a tinge of sadness. The conviction stems from broad experience: I have visited a great many countries, liked most of them, some very much. But the sense of belonging was greatest in those with European-type societies. Societies which display the characteristics I like to be associated with, and which I feel so proud of. Respect for basic human rights, for the freedom of expression, religion, and education are amongst the most important of these characteristics. Limiting the use of violence exclusively to a democratically elected government; having a government which provides a reasonable standard of living for all its citizens and which is tolerant of individual behaviour as long as it does not harm others, are a few more of the good and admirable things I associate with European. For me, European is the concept of a culture and civilization whose varied and sublime manifestations thrill me, give me pleasure, and make me accept the limits of my human existance".

Sądzę, że z tak pojmowanej europejskości wynikają też Jego cechy charakteru: otwartość, przyjacielski stosunek do ludzi, serdeczność, a także erudycja i ciekawość wobec poglądów innych osób. Mam nadzieję, że tożsamość przyszłej Europy będzie kształtowana pod wpływem poglądów i osobowości takich wybitnych indywidualności jak Profesor Dirk J. van de Kaa.